ایران با سه دولت استعماری روسیه، انگلیس و فرانسه روبرو بود. آنان با اتکاء بر دانش و تکنولوژی، قدرت اقتصادی تمام دریاها و اقتصاد جهان را در سیطره ی خود داشتند. روس¬ها چشم به اراضی مرغوب و حاصل خیز ایران در قفقاز و غرب دریای خزر داشتند. بدین خاطر جنگهای ۲۵ ساله را به ایران تحمیل کردند. پس از ده سال نبرد، عهدنامه ی گلستان تحمیل شد و روسها ۱۷ شهر از آبادترین شهرهای ایران را جدا کردند. پس از این عهد نامه هر روز خبرهای ناگواری از تجاوزات ، تعدیات و زورگویی های روسها بر ساکنین مسلمان ایران می¬رسید. نامه¬هایی از مردم مناطق جداد شده به علمای عتبات می¬رسید.
آیت الله سید محمد مجاهد از علمای طراز اول کربلا فتوای جهاد علیه روسها صادر کرد. او به¬همراه تعدادی از علمای ساکن ایران به بسیج ایلات و عشایر جهت بازپس گیری مناطق جدا شده اقدام کردند. این اقدام شروع جنگ دوباره ای به همراه داشت. دولت ضعیف، عقب مانده و بی پول ایران، پس از جنگ ده ساله توان جنگ دیگری را با دولت قدرتمند روسیه نداشت. شاه و عباس میرزا با شروع دوباره جنگ مخالف بودند ولی فضای ضد روسیه به¬گونه¬ای بود که کسی جرأت بیان نظر خود را نداشت. چون متهم به طرفداری از دشمن کافر می¬گردید. در این فضای هیجانی کسی به¬عواقب و پیامدهای مصیبت بار نقض عهد نامه ی تحمیلی گلستان و شروع دوباره جنگ فکر نمی¬کرد.

👈در نزدیکی تبریز جلسه¬ای با حضور فتحعلیشاه و علما و فرماندهان نظامی جهت جنگ یا ادامه ی صلح تشکیل گردید. شاه بر تخت نشسته و هریک از فواید جنگ و جهاد سخن گفتند. شاه از بالای تخت رو به میرزا ابوالقاسم قائم مقام کرد و پرسید، نظر شما در این باره چیست؟ قائم مقام پاسخ داد من مرد قلم و کاغذ هستم سر رشته¬ای از جنگ ندارم. با اصرار فتحعلیشاه، او پرسید، قبله ی عالم درآمد روسها از مالیات چقدر است؟ شاه پاسخ داد ۳۰۰ کرور. دوباره پرسید درآمد ایران از مالیات چقدر است؟ شاه گفت: شش کرور. قائم مقام گفت عقل حکم می¬کند، کسی که ۶ کرور در آمد دارد با کسی که ۳۰۰ کرور درآمد دارد به جنگ بر نخیزد. با این سخن قائم مقام جلسه چون بمب منفجر شد، که در این جمعیت عظیم، یک نفر به عقل استدال و جنگ را رد کرد. فدائیان فتحعلیشاه شروع به¬هتاکی و ناسزا گویی آغاز و به قائم مقام حمله ور شدند.
👈در همین زمان ایلچی روسها برای مذاکره و حل اختلاف به سلطانیه رسید، کسی به او اعتنا نکرد. در این فضای احساساتی جرئت سخن از مذاکره نبود. حکم تکفیر قائم مقام صادر و با تخفیف به مشهد تبعید شد. فردای آن روز امت مسلمان به خانه و زندگی قائم مقام کافر و طرفدار اجنبی حمله ور شدند و تخریب کردند.

در ذی الحجه ۱۲۴۱ قائم مقام ، به تبعیدگاه روانه و علما و مجاهدین و فرماندهان به مناطق تصرف شده حمله کردند. در این زمان ارتش روسیه در اروپا درگیر جنگ با فرانسه و عثمانی بود، نیرویی در مقابل ایرانیان نبود، ظرف چند ماه همه ی مناطق اشغالی آزاد گردید، شور و خوشحالی موقت در بین ایرانیان آمد. ارتش مدرن و مجهز روسیه با توپخانه از اروپا به جبهه ی ایران آمد. ظرف مدت محدودی سپاهیان روس همه ی مناطق را باز پس گرفتند، و وارد تبریز شدند و سپس به سوی تهران حرکت کردند و ایرانیان مجبور شدند دست به دامن سفیر انگلیس دراز کنند تا روسها، پیشروی را متوقف کنند.
روسها در نزدیکی زنجان توقف کردند و اعلام نمودند مرز جدید روسیه اینجاست. آذربایجان شرقی و غربی و ار دبیل و… را از ایران جدا کردند. در این فضا، شاهزاده ، عالم ، مجاهد همه پا به فرار گذاشتند. و با التماس دربار ایران و پا درمیانی انگلیس روسها راضی به مذاکره شدند. در شعبان ۱۲۴۳ جلسه ی مذاکره ی التماسی ترکمن چای با حضور انگلیس، ایران و روسیه آغاز شد. نتیجه ی مذاکرات در این شرایط بسیار ناگوار ، تحمیل و تحقیر و عهدنامه ی ننگین ترکمن چای بود. روسیه شرط تخیله ی ایران را پرداخت ۱۵ کرورغرامت جنگی داد، با پرداخت هر قسط ، شهری تخلیه می¬شود. در ترکمنچای ۳۰۰۰۰ کلیومتر مربع بار دیگر از ایران جدا کردند.

ایروان بزرگترین شهر ایران، نخجوان، اردوباد، و گوگچه، سرچشمه ی رود ارس و کوههای آرارات که در عهدنامه ی گلستان جان سالم به در برده و متعلق به ایران بود، هم از ایران جدا کردند.هریک از مفاد عهدنامه ی ننگین ترکمنچای تحمیل سنگین و خسارت بار بر ایران بود. سرنوشت برخوردهای شعاری واحساسی با مسائل بین المللی این چنین است.

شاه مستأصل ، پیکی به مشهد فرستاد تا از قائم مقام دلجویی کند و تقاضا شد که خود را به تهران برساند تا تبریز را نجات دهد. او پیامد های مذاکره گریزی را ورود به جنگ می¬دانست.و پیش بینی میکرد برای پرداخت غرامت به روسیه خزانه ی شاه خالی بود در این شرایط سخت، موجودی خزانه را بدست قائم مقام سپرد تا آذربایجان را نجات دهد. با فروش جواهرات زنان تبریز ، و دربار عباس میرزا این شهر آزاد شد. و همچنین با التماس به روسها مابقی غرامت قسط بندی گردید.

✍️نتیجه گیری

👈• تصمیم براساس واقعیت¬ها:
مسائل بین المللی زمان مند هست. باید تا تنور داغ است نان را چسپاند، و تصمیم¬ها براساس واقعیت های موجود گرفته شود. ایده آل گرایی و آرمان گرایی در مواجهه با مسائل بین المللی جواب نمی دهد. در جنگ دوم ، ایران و روسیه درسال ۱۲۴۱
همه می¬دانیم که روسیه، ظالمانه ۱۷ شهر و ۲۵۰۰۰۰ کلیومتر از ایران را جداد کرده بود و در شهرهای تصرف شده هر روز بر مسلمانان تعدی می کردند. ایده آل این است که ما بعنوان مسلمان با حکم جهاد بداد آنها برسیم، در حالی¬که واقعیت های موجود چیز دیگری است. در این حالت ما خود و کشور و مردم را قربانی احساسات و آرمانگرایی می¬کنیم که جواب نمی دهد و نداده است. بلکه اوضاع بدتر گردید.
👈• بهره گیری از عقلاء
در فضای احساسی عقلانیت تعطیل می¬شود.

شاید عباس میرزا و خود شاه می دانستند که این حرکت جهادی به نتیجه نخواهد رسید زیرا ایران در این دوره ارتش ملی و دولتی ندارد، سپاه ایران عشایر بودند، که فقط شمشیر و یا تفنگ فتیله،ای داشتند در مقابل ما روسیه دولت قدرتمند و ثروتمند ، دارای ارتش ملی، آموزش دیده و مجهز به سلاحهای جدید.است. که از هرکس بپرسید نتیجه جنگ را می¬داند. تنها قائم مقام با جنگ و جهاد مخالفت خود را صادقانه و براساس احساس دینی و ملی نظر خود را بیان کرد و دیدیدم که چه برخوردی با او شد. حکم تکفیر، تبعید و تخریب خانه اش را صادر کردند.

👈• پرهیز از آرمانگرایی در سیاست

آرمانها بسیار ارزشمند هستند، ولی در عالم سیاست خاصه در روابط بین المللی نمی شود با آرمانگرایی و شعاری برخورد کرد، زیرا نتیجه زیانبار ومعکوس می¬شود.

👈• مسئولیت ناپذیری

در تاریخ ما شاهد این هستیم، کسانی¬که بسیاری از این اتفاق¬ها را رقم می¬زدند، موجب خسارت¬های عظیم جانی، مالی و حیثیتی و فاجعه¬های تاریخی برای کشور می¬شدند، حاضر نبودند مسئولیت آن را بپذیرند و حتی یک عذرخواهی خشک و خالی را دریغ کردند. در واقعه ی عهدنامه ترکمنچایی کسانی که بانی این خسارت عظیم شدند، با یورش روس¬ها از میدان بدر شدند و ایران ماند و مشکلاتش، آنان مسئولیت کار خود را نپذیرفتند.

✍️خساراتی که ایران در جنگ های ۲۵ ساله از روسیه متحمل شد باید درسی برای ما باشد که با مسایل جهانی نمی شود احساسی برخورد کرد. بلاشک همه علما و مجاهدینی که وارد این صحنه شده بودند براساس وظیفه دینی و اخلاص بود. ولی آنها از واقعیات موجود بی اطلاع بودند والا راضی به این همه خسارت بر ایران و مسلمانان نمی¬شدند. بند بند عهدنامه ترکمن، چای تحمیل و تحقر بود. اگر جنگ دوم آغاز نمی¬شد، حداقل تن به مذاکره باروسیه می¬دادیم، و احتمال داشت قسمت دیگری از سرزمین از دست رفته¬ی ایران را باز پس می¬گرفتیم، در غهد نامه ی ترکمن چای ، گذشته از آنکه چیزی بدست نیاوردیم ، سه منطقه استراتژیکی ایروان، نخجوان و گوگچه و سر چشمه رود ارس و کوههای آرارت و… را از دست دادیم.
امید است از این اتفاقات تاریخی در هر دوره درس گرفته شود و به کاری دست نزینم که ملک و ملت را با خسارات غیر قابل جبران روبرو سازیم.