امّا صد افسوس در موارد متعدد سخنشان شنیده نشد و مرادشان حاصل نیامد و آن گونه که انتظار آنان و ما می رفت، اولیای امور، حقشان را پاس نداشتند و راه خود را که بیراهه ای بیش نبود رفتند و شرایط ملک و ملت را چه در دوران پهلوی و چه در عصر جمهوری، چنان کردند که دیدیم و می بینیم. در تقسیم بندی آن انسان های بزرگ و بلند همت، روا نیست که پایگاه های اجتماعی، جایگاه آموزش و لباس و صنف را مجزا کنیم و به توانائی و ناتوانی آنان بپردازیم. به یقین زمان که می گذرد و بعضی از ابر های پوشاننده حقایق کنار می روند، شخصیت و منش و ایده های پسندیده آنان عیان می شود و داوری درباره شان کمی آسانتر می گردد.

نگارنده گاه و بیگاه، فرصت را در اختیار نوشتن درباره یکی از این ستارگان معرفت و خدمت می گذارد تا شاید برای جوانان در شناخت اسوه های ناب سودمند باشد و ذهن و دل آن ها را در تفکیک بین شایستگان و مدعیان شایستگی روشن سازد. یکی از شخصیت های ارجمند و قابل احترام تاریخ معاصر ایران که همیشه در منازعه بین مردم و حکومت، در میان مردم بود و با زبان و قلم و رفتار خود از حق مردم دفاع می کرد، زنده یاد دکتر یدالله سحابی بود. این دانشمند شریف و نجیب و متواضع که به قول یکی از نویسندگان سوسیالیست ایران : « دکتر سحابی یک فرشته است» ( محمد جواد حجتی کرمانی این جمله را از منوچهر صفا، نویسنده مجله « علم و زندگی» نقل کرده است  – روزنامه اطلاعات – ۳/۱۱/۷۳) ، در عمر ۹۷ ساله خود، پیوسته در تلاش علمی و اجتماعی و در راه آگاه کردن جوانان، روز گذرانده و توانسته حقایقی را برای تشنگان حقیقت روشن کند.

دکتر یدالله سحابی، زاده تهران بود به سال ۱۲۸۴ خورشیدی. بعد از تحصیل در دانشسرا، سال هایی چند معلمی کرد، تا این که فصل اعزام جوانان تحصیل کرده و مستعد به خارج کشور برای ادامه تحصیلات تکمیلی فرا رسید و او به فرانسه اعزام شد، در سن ۲۷ سالگی.

وی در مهرماه ۱۳۱۵با دریافت دکترای علوم در دانشگاه لیل فرانسه به ایران باز گشت و به ادامه خدمت مشغول شد. رشته های علومی که در دانشگاه لیل آموخت: گیاه شناسی، کانی شناسی، حیوان شناسی و آب های زیر زمینی بود. وی با بازگشت به ایران علاوه بر تدریس در دانشسرای عالی و دانشکده علوم در رشته هائی که خوانده بود، مسئولیت هائی هم به عهده گرفت. مسئولیت اداره امتحانات ششم طبیعی و ریاست اداره فرهنگ تهران و توابع، اشتغال در اداره کل معادن و اشتغال در اداره آبیاری سازمان برنامه و بودجه.

اما دکتر یدالله سحابی چندان گرد این مسئولیت های اداری نمی گشت، چون عشقش کار در زمینه های علمی، سیاسی وفرهنگی بود. در بخش علمی تالیف کتاب زمین شناسی، تالیف کتاب سنگ شناسی به همراه سیروس زرعیان، تالیف کتاب خلقت انسان، تالیف کتاب خلقت انسان در بیان قرآن و مطالعه مدام برای تدریس در دانشگاه.

در بخش سیاسی می توان فعالیت های دکتر سحابی را در اقدامات زیر خلاصه کرد: شرکت در تاسیس و مبارزات « نهضت مقاومت ملی ایران» ، شرکت در تشکیل جمعیت تامین آزادی انتخابات، اعتراض به فرمایشی بودن انتخابات مجلس سنا، اعتراض به فرمایشی بودن انتخابات دوره هیجدهم مجلس شورای ملی از طریق نامه نگاری به وزرات کشور و گرفتن امضای گروهی از علما و رجال سیاسی و استادان دانشگاه. تشکیل جمعیت نهضت آزادی ایران به اتفاق آیت الله سید محمود طالقانی و مهندس مهدی بازرگان، گذراندن زندان به جرم فعالیت های سیاسی به طور مکرر، ارسال نامه های متعدد به مقمات رده اول کشور و دبیرکل سازمان ملل متحد در اعتراض به برخورد های خشونت بار با مردم، حضور همه جانبه در مبارزات مردم ایران علیه حاکمیت فاسد و وابسته شاه.  در بخش فرهنگی می توان از اقدامات دکتر یداللله سحابی این گونه یاد کرد: تاسیس موسسه فرهنگی اخلاق، شرکت در تاسیس دبیرستان کمال، شرکت در تاسیس شرکت شهامی انتشار، تاسیس دبیرستان کوثر و اقدامات سودمند دیگر.

دکتر سحابی در نزدیکی های پیروزی انقلاب در سال ۵۷، دارای مسئولیت هائی به این شرح بود: عضویت در شورای انقلاب و سرپرستی بخش طرح های انقلاب در این شورا، ماموریت تشکیل کمیته تنظیم اعتصابات با حکم رهبر انقلاب. بعد از آمدن آیت الله خمینی (ره) به ایران و تشکیل دولت موقت به ریاست مهندس مهدی بازرگان، دکتر سحابی عضویت در این دولت را پذیرفت و از اعضای کابینه شد. در آبان ۵۸ که کار دولت موقت پایان یافت، فعالیت اجرائی آقای سحاب هم پایان یافت اما چندی بعد در جریان برگزاری انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی ایشان به عنوان نماینده مردم تهران وارد مجلس شد. پس از چهار سال که دوره مجلس اول پایان یافت، دکتر سحابی به فعالیت های مدنی در راستای دفاع از حقوق مردم از طریق نامه نگاری به مقامات ارشد نظام جمهوری اسلامی ایران پرداخت و آزادی و حریت و شجاعت خود را بدین گونه تا پایان عمر حفظ کرد و نام نیکی از خود به جای گذاشت. دکتر یدالله سحابی علاوه بر تالیف کتاب های علمی و نگارش نامه های موثر سیاسی که حاوی هشدار ها و پند های مهم و با ارزشی است، در تربیت فرزتدان پرتلاش و آزادی خواه از جمله مهندس عزت الله سحابی ( ۱۳۰۹ – ۱۳۹۰)، از چهره های شاخص تاریخ انفلاب اسلامی هم کوشا بود.

دکتر یدالله سحابی پس از گذراندن عمری پر تلاش و پر ثمر ، در اوائل سال ۱۳۸۱ خورشیدی به ابدیت پیوست و در آرامستان امامزاده عبدالله شهر ری آرام گرفت.

در مورد دکتر یدالله سحابی گفتنی بسیار است، اما نگارنده با نقل چند جمله از شخصیت های بزرگی که او را می شناختند به این نوشته پایان می دهد:

۱ – آیت الله سید محمود طالقانی: من مدت زیادی را در قم و نجف گذرانده ام، افراد پارسا و شب زنده دار زیادی دیده ام که از هر لحاظ نمونه بودند ولی می توانم بگویم شخصی را همانند دکتر یدالله سحابی ندیده ام . ( گذری در کوی نیکنامان ، موسسه فرهنگی مطالعاتی شمس الشموس ، ص ۱۲۳)

۲ – آیت الله حسینعلی منتظری: خدمات علمی و اسلامی و مبارزات خستگی ناپذیر و تحمل فشار ها و زندان ها و تبعید های دکتر یدالله سحابی در رژیم طاغوت و در راه تامین آزادی های اجتماعی و احقاق حقوق ملت و استقلال کشور بر مردم رشید و حق شناس ایران مخفی نیست. آن مرحوم از چهره های ارزنده ای بود که با رفیق و همتای خود مرحوم مهندس مهدی بازرگان ( طاب ثراه ) در راه گشایش نسل جوان و دانشگاهی به ارزش های اصیل اسلامی و تعلیمات گران بهای ائمه معصومین سلام الله علیهم اجمعین و آشنا کردن ملت به آزادی های مشروع و حقوق اساسی آنان و مبارزه با استبداد و ظلم ها و تجاوزات، قدم های موثری برداشتند و بدین جهت مورد غضب و کینه دستگاه جبار زمان خود واقع شدند. ( دومین یادنامه دکتر یدالله سحابی، به کوشش علی اکرمی ، انتشارات قلم ، ص ۷۴ )

۳ – آیت الله یحیی نوری: مرحوم دکتر یدالله سحابی، این خدمتگزار کهنسال اسلام و علم و ایران حقا یکی از مفاخر و نوادر زمان ما بود. این شخصیت آزاده که اسوه حسنه برای نسل حاضر و آینده است، عمر پربار و برکت خود را در راه خدمت به تبیین علمی اسلام برای دانشجویان و دانشگاهیان و در راه مبارزه با طاغوت و مظالم او و تحمل زجر و زندان و در راه خدمات فرهنگی گوناگون به جامعه صرف کرد. مرحوم دکتر سحابی و مرحوم آیت الله طالقانی و مرحوم مهندس بازرگان، این سه یار دیرین، خدمات مشترک اسلامی، فرهنگی، سیاسی و انقلابی فراموش ناشدنی زیادی انجام دادند که همواره در تاریخ و در خاطره جامعه ما به برجسته ترین صورتی ثبت و ضبط است. ( همان ، ص ۷۷ )

۴ – آیت الله سید محمد جواد غروی: مرحوم مغفور دکتر یدالله سحابی ، به راستی بر گردن ملت ایران و مبارزات آزادیخواهانه آن حق به سزایی داشت.  امیدوارم روش آن رادمرد تاریخ معاصر ایران در دینداری و مبارزه حق طلبانه در راه احقاق حقوق حقه و اعتلای ملک و ملت پیوسته سرمشق نسل جوان ما باشد. ( همان، ص ۷۶ )

۵ –  دکتر ابراهیم یزدی: دکتر سحابی مردی از تبار اصلاح طلبان بزرگ ایران، از پیشگامان طریقت مردم سالاری و تلاشگران خدمت بی شائبه و به دور از ریا و تظاهر بود. او شخصیتی چند بعدی داشت و تمام این ابعاد شخصیتی و بینش او الگوی مناسبی برای نسل جدید و جوان و جویای راه است. ( دومین یادنامه دکتر یدالله سحابی ، ص ۷۸ )

۶ – مهنس عزت الله سحابی: یکی از خصلت های شخصیتی دکتر سحابی این است که مردی به تمام معنا خودساخته است. منظورم این نیست که او از محیط خودش، از جامعه و یا از موهبت هائی که خدا پیش پای او می گذاشت، بهره نمی جسته و استفاده نکرده است، بلکه به این معنا که وی برای جلو رفتن و پیشرفت منتظر یک ولی یا حامی یا سرمشق نبوده و خود آنچه را ضرورت بود پیدا می کرد و موانع و مشکلات زیادی  که در راه بود با تدبیر خود از سر راه بر می داشت. . . . . او خود مدارج ترقی و کمال را طی کرد. ( زندگی نامه دکتر یدالله سحابی – شرکت انتشارات قلم – چاپ دوم ۱۳۸۳- ص ۸۴)

۷ – سید محمد خاتمی: مرحوم دکتر سحابی ، دانشمند متعهد و استاد فرزانه ، از پیشگامان احیای تفکر دینی در دانشگاه و از مبارزان قدیم راه استقلال و آزادی و از خدمتکاران ثابت قدم به اسلام و ایران بود . به یقین ده ها سال تلاش گرانقدر آن مرحوم برای اعتلای فرهنگ اسلامی و نیز پیشرفت علمی ، فرهنگی و سیاسی کشور در ذهن منصف ملت شریف ما به جا خواهد ماند .  . . . .مرحوم دکتر سحابی از بزرگان فروتن و فداکار کشور در عرصه دین و دانش و سیاست بود که دولت و ملت پاسداشت خدمات او را وظیفه خود می داند . ( همان ، ص ۶۷ )

۸ – دکتر محسن کدیور: دکتر سحابی نزدیک به یک قرن برای استقلال و آزادی ایران مبارزه کرد و دین را همراه یاران با وفایش ، طالقانی و بازرگان به صحن دانشگاه آورد . سحابی روزی از دین در این وادی دم زد که نه زندانبانان به دنیا آمده بودند و نه بازجویان . سحابی منادی آزادی و عدالت و منادی دینداری بی ریا در این مملکت بود و هرگز از راه دین ارتزاق نکرد ، هر چند که آبروی دینداران بود . . . . . بی شک این سخن که سحابی در عمر سیاسی خود هرگز از جاده انصاف خارج نشد ، سخن مورد پذیرش همگان و سخنی صحیح و پسندیده است ، اما آیا مسئولان امر در مواجهه با سحابی ، خانواده او و همفکرانش از جاده انصاف خارج نشدند ؟ پاسخ با ملت منصف ایران است . آن چه آرزوی سحابی بود وفاق ملی است . (دومین یادنامه دکتر سحابی . ص ۹۸ )         ۱۹/۱/۱۴۰۱